نهج البلاغه یکی از مهم‌ترین  کتاب‌های روایی شیعیان است و از نظر میزان اهمیت و توجه  پس از قران کریم در جایگاه دوم قرار می‌گیرد. این کتاب از نظر فصاحت و بلاغت یکی از آثار سرآمد در زبان و ادبیات عربی به شمار می‌رود و علاوه بر محدثین ، فقها و عالمان  دینی، بسیاری از شاعران و نویسندگان عرب نیز این اثر را مورد ستایش قرار می‌دهند. از دیگر کتاب‌های هم رده با نهج‌البلاغه می‌توان از صحیفه سجادیه نام برد.

گردآورنده نهج البلاغه کیست؟

همان‌طور که می‌دانید کلیه متن‌های موجود در کتاب نهج‌البلاغه به امام علی علیه السلام انتساب دارد. در قرن چهارم هجری با به قدرت رسیدن آل بویه در عراق، شیعیان از بند فشار و آزار خلیفه عباسی رهایی پیدا کردند و مجالی یافتند تا بتوانند معارف اهل بیت را آزادانه برای مردم تبیین کنند. به همین طریق می‌توان قرن چهارم را قرنی مهم برای شیعیان به شمار آورد. بسیاری از کتب فقهی و مذهبی مهم و معارف باقی‌مانده از امامان در این دوره تالیف یا جمع‌آوری شده‌اند.

ابوالحسین محمد بن الحسین بن موسی ملقب به سید رضی یا شریف رضی از فقهای برجسته قرن چهارم، در سال 359 در شهر بغداد دیده به جهان گشود. پدر و مادر سید رضی هر دو از سادات علوی بودند، نسب پدر ایشان با پنج واسطه به امام موسی کاظم، امام هفتم شیعیان و نسب  مادرشان نیز با شش واسطه به حضرت امام سجاد می‌رسید. به این ترتیب می‌توان گفت که سید رضی با واسطه از فرزندان امام موسی کاظم بوده است.  سید رضی برادری به نام سید مرتضی داشت که او نیز از فقهای به نام عصر خویش بود. شیخ مفید در رابطه با این دو برادر می‌گود که شبی در عالم رویا مشاهده نمود، حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، حسنین را به نزد او می‌آورد و از شیخ می‌خواهد که به آن‌ها فقه بیاموزد. فردای آن روز مادر سید رضی و سید مرتضی پسران خود را به نزد شیخ مفید می‌آورد و از ایشان می‌خواهد که به فرزندان خود علوم دینی را یاد بدهد. شیخ مفید نیز بی‌درنگ این امر را قبول می‌کند. پیشرفت این دو برادر در فراگیری علوم دینی بسیار سریع بود و در آینده هر کدام آن‌ها عالمانی بزرگ و مشهور شدند که مورد احترام شیعه و  سنی قرار گرفتند. به گفته مورخان، این دو برادر صفات پسندیده بسیاری داشتند.

یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های سید رضی، جمع‌آوری نوشته‌ها و سخنان مربوط به حضرت امیرالمومنین علیه السلام است. او برای انجام این کار مهم و ارجمند به دو کتابخانه بزرگ در بغداد دسترسی داشت. یکی از آن‌ها کتابخانه 80 هزار جلدی برادرش سید مرتضی و دیگری کتابخانه 10 هزار جلدی بیت الحکمه وزیر بهاء الدوله دیلمی، امیر بغداد بوده است.

محتوای نهج البلاغه

بخش اول نهج البلاغه شامل خطبه‌های حضرت علی علیه‌السلام در مسجد کوفه است. تعداد خطبه‌های موجود در این کتاب به 241 عدد می‌‌‌رسد. محتوای بسیاری از این خطبه‌ها به خداشناسی، شناخت طبع انسان‌ها، آشنایی با جهان آخرت و ضرورت اجرای احکام دینی نظیر نماز، روزه، حج و جهاد است. سید رضی بر 4 خطبه از 241 خطبه نام اختصاصی در نظر گرفته است.

خطبه شقشقیه به رابطه امام با خلفای سه گانه و توصیف ویژگی‌های گروه ناکثین، قاسطین و مارقین اشاره دارد. خطبه غراء یکی از خطبه‌های معروف امام است که در آن آرایه‌های بدیع بیانی فراوانی به کار رفته و در آن به موضوع معاد و جهان آخرت اشاره می‌کند. خطبه متقین یا همام به درخواست یکی از اصحاب امیرالمومنین بیان شده است، امام در این خطبه 105 صفت پرهیزکاران را بیان می‌کند که بسیار تکان‌دهنده به شمار می‌آید.

خطبه اشباح نیز یکی از خطبه‌های بلیغ امام اول شیعیان است که در آن  درباره صفات خداوند متعال،  هدف خلقت موجودات و توصیف عوالم دیگر صحبت می‌شود.

بخش دوم نهج البلاغه به نام‌های امام اول شیعیان اختصاص دارد که شامل 79 نامه است. از نامه‌های معروف این بخش می‌توان به نامه به امام حسن علیه السلام، نامه فرمان مالک اشتر یا عهدنامه مالک اشتر و نامه به عثمان بن حنیف اشاره کرد. امام در نامه به عثمان بن حنیف که از کارگزاران وی در بصره بود، او را دعوت به ساده‌زیستی و رعایت تقوا می‌کندو تاکید دارد که امیران حکومت علوی باید از اسراف بپرهیزند. فرمان مالک اشتر یکی از مهم‌ترین نامه‌های حکومتی است که سیره سیاسی امام علی و نحوه برخورد او با مردم را نشان می‌دهد.  نامه به امام حسن مجتبی یکی از طولانی‌ترین نامه‌های نهج‌البلاغه است که در آن توصیه به ایمان، تقوا و پند گرفتن از سرنوشت گذشتگان شده است. به طور کلی  بیشتر نامه‌های امیرالمومنین خطاب به کارگزاران ایشان نوشته شده و در آن مولفه‌های لازم برای یک حکومت عادلانه به حاکمان گوشزد می‌شود.

قسمت سوم نهج البلاغه به کلمات قصار اختصاص دارد و در آن بیش از 480 پند مهم و کوتاه و سخنان لطیف و حکمت آمیز وجود دارد.

نهج البلاغه در نگاه دیگران

نهج البلاغه به عنوان یک اثر جامع شناخته می‌شود که در آن باورهای امام علی درباره حکومت کردن، نحوه تعامل با مردم و نگاه به مقوله توحید و معاد وجود دارد. برخی به این کتاب لقب برادر قرآن را داده‌اند. پس از قران کریم، بیشترین شرح‌ها و تفسیرها به کتاب نهج‌البلاغه اختصاص داده شده است.

ابن ابی الحدید معتزلی کتاب نهج البلاغه را یکی از ارزشمندترین کتب اسلامی می‌داند و  صحت انتساب آن به حضرت علی را تایید می‌کند. به گفته این فقیه، یک سطر از خطبه 108  نهج البلاغه ارزشی بیشتر از 1000 سطر خطبه‌های ابن نباته ( از خطیبان برجسته قرن چهارم) ارزش دارد و حتی در ادامه می‌گوید که قیاس خطبه‌های ابن نباته با خطبه‌های امیرالمومنین  به طور کلی درست نیست و اشعار ابن نباته در برابر خطبه‌های حضرت علی، همانند شعر شاگرد در برابر شعر استاد است.

جورج جرداق نویسنده مسیحی لبنانی باور دارد که نهج البلاغه در بالاترین سطح بلاغت است و می‌گوید که این اثر پایین‌تر از کلام خالق قرار دارد ولی جایگاهی بالاتر از کلام مخلوق دارد.

آیت الله مکارم شیرازی، مرجع تقلید شیعه به نقل از شهاب الدین آلوسی، فقیه شافعی می‌گوید که در این کتاب، سخنانی نزدیک به مرحله اعجاز وجود دارد و خداشناسی در نهج البلاغه به بهترین شکل ممکن تبیین شده است.

ترجمه و شرح نهج البلاغه

نهج البلاغه به 16 زبان زنده دنیا ترجمه شده است، علاوه بر این شرح‌ها و تفسیرهای زیادی از این کتاب وجود دارد که در بین آن‌ها می‌توان به کتاب سیری در نهج البلاغه اثر شهید استاد مرتضی مطهری و ترجمه و تفسیر نهج البلاغه نوشته محمد تقی جعفری اشاره نمود.  بسیاری از شرح‌های موجود برای نهج البلاغه به زبان عربی و فارسی نوشته شده‌اند. شرح نویسی بر این اثر از قرن چهارم تا امروز ادامه پیدا کرده است و تعداد شرح‌ها، ترجمه‌ها و مستدرکات آن به بیش از سیصد عدد می‌رسد.

در بخشی از کتاب نهج البلاغه می‌خوانیم

ای مالک،  بدان که تو را به بلادی فرستاده ام که پیش از تو دولت ها دیده، برخی دادگر و برخی ستمگر و مردم در کارهای تو به همان چشم می نگرند که تو در کارهای والیان پیش از خود می نگری و درباره تو همان گویند که تو درباره آن ها می گویی و نیکوکاران را از آنچه خداوند درباره آنها بر زبان مردم جاری ساخته، میتوان شناخت.

باید بهترین ذخیره ها در نزد تو،  اندوخته کار نیک باشد. پس زمام هوای نفس خویش فروگیر و بر نفس خود، در آنچه برای او روا نیست، بخل بورز که بخل ورزیدن بر نفس، انصاف دادن است در آنچه دوست دارد یا ناخوش می شمارد. مهربانی به رعیت و دوست داشتن آن ها و لطف در حق ایشان را شعار دل خود ساز. چونان حیوانی درنده مباش که خوردنشان را غنیمت شماری، زیرا آنان دو گروهند یا هم کیشان تو هستند یا همانندان تو در آفرینش.